Όλοι σας γνωρίζετε τι σημαίνουν οι λέξεις Εμφύλιος Πόλεμος κι επίσης έχετε διδαχτεί τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, την Εικονομαχία στο Βυζάντιο, τις συγκρούσεις του 1824 στην Πελοπόννησο, τα γεγονότα του 1917 με τους Βενιζελικούς εναντίον των Κωνσταντινικών και τον πρόσφατο πόλεμο πριν από 60 περίπου χρόνια μεταξύ ανταρτών και πολιτών ως το 1944, μεταξύ στρατού και ανταρτών, για τον οποίο θα μιλήσουμε σήμερα. Επιπλέον όλοι θα έχετε διαβάσει ή ακούσει παλιές ιστορίες με αντάρτες, όπλα, λίρες, Παοτζήδες κλπ.
Ο Θουκυδίδης χαρακτήριζε με τη λέξη στάσις τις συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων (Θουκυδίδης 1991:Γ82). Έναν αιώνα αργότερα στον ιστορικό Πολύβιο συναντάται ο όρος Πόλεμος Εμφύλιος (Πολύβιος 1955:1.65.2), που είναι σε χρήση ως σήμερα. Από όλους τους Έλληνες πολιτικούς ο όρος Εμφύλιος έγινε επίσημα αποδεκτός μόλις πριν από 13 χρόνια. Ως τότε η Αριστερά, καταπιεσμένη πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά, και πιθανώς γιατί είχε ηττηθεί, δεχόταν με ευχαρίστηση τον όρο Εμφύλιος, ενώ η Δεξιά που είχε νικήσει αρέσκονταν στην έκφραση Συμμοριτοπόλεμος (Ηρώο Λεβαίας 2002).
Οι «δεξιοί», στην ορολογία της εποχής αλλά και μετά αποκαλούνταν εθνικισταί, ακροδεξιοί εθνικιστές (Τρύφων 2002:44), χαφιέδες, δοσίλογοι, προδότες (Τσοκτουρίδου 2002:112,120), μοναρχοφασίστες, φασίστες, μπουραντάδες, ενώ οι «αριστεροί» εαμοβούλγαροι, συμμορίτες, κατσιαπλιάδες. Οι Γερμανοί ονόμαζαν τους αντάρτες Banditen, δηλαδή ληστές, ενώ η ελληνική δοσίλογη κυβέρνηση τους έλεγε αναρχικούς. Οι τουρκόφωνοι οπλίτες του Πελαργού και του Μανιακίου αποκαλούσαν τους αντάρτες κομουνιστιλέρ, ενώ οι αντάρτες αντίστοιχα τους έλεγαν παοτσήδες ή Τούρκους.
Τέλος όσοι Έλληνες είχαν φορέσει γερμανικά ρούχα και βοηθούσαν τους Γερμανούς, ανάμεσά τους ένας από το Φιλώτα, δύο από το Αντίγονο και μερικοί από τον Πελαργό, ονομάζονταν Πουλικοί, Πούλιοι ή Πουλιατζήδες (Δορδανάς 2002:Πούλος. Δ.Α. 2002. Χονδροματίδης 2001:76-9). Είναι ωστόσο αξιοσημείωτο ότι ο Γεώργιος Σαββίδης (1945) από τον Πελαργό, που πολέμησε τους αντάρτες ως «λοχαγός εφοδιασμού» (ΓΕΣ Φ.909/Δ/7,6), όταν κλήθηκε τον Απρίλη του 1945 να αναφέρει τις ζημιές που του έκαναν οι αντάρτες, έγραψε: «λόγω του Εμφιλίου Πολέμου έμειναν άσπαρτα τα 60 στρέματα χωρ[άφια]. εχάθη η Παραγωγή των 5000 οκάδων». Ως εμφύλιο πόλεμο εννοούσε τις συγκρούσεις των χωριανών του με τους αντάρτες και επειδή τον είχα γνωρίσει, είμαι βέβαιος ότι αυτόν τον όρο που χρησιμοποίησε κανείς τότε δεν του τον είχε πει, τον είχε γράψει μόνος του με τη θέλησή του. Ήταν αρκετά προχωρημένος για την εποχή τουΟ ΚΑΤΟΧΙΚΟΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ
Θα προβληματιστείτε διαβάζοντας στα σχολικά βιβλία της ιστορίας το κεφάλαιο για τον Εμφύλιο Πόλεμο (Ιστορία 1996:294– Ιστορία 2002:206). Εκεί αναγράφεται ως χρονιά έναρξής του το έτος 1946, όμως ο Γεώργιος Σαββίδης θεωρεί το 1944 κι εγώ, όπως είδατε στον τίτλο της ανακοίνωσης, πιστεύω στο 1943. Θα προσπαθήσω να σας αποδείξω για ποιο λόγο θεωρούμε ότι ο Εμφύλιος Πόλεμος άρχισε το 1943 αντλώντας εμπειρικές αποδείξεις από τα χωριά που απαρτίζουν το σημερινό Δήμο Φιλώτα: Φιλώτας, Λεβαία, Βεγόρα, Φαράγγι, Αντίγονο, Μανιάκι και Πελαργός, όπου πριν από 80 χρόνια εγκαταστάθηκαν 4.500 περίπου πρόσφυγες που ήρθαν από την Τουρκία στη θέση 6.500 περίπου Τούρκων που έφυγαν για την Τουρκία (Σύστασις 1961:36κ.ε.). Στα τέσσερα πρώτα χωριά οι πρόσφυγες μιλούσαν στην αρχή ελληνικά ή ποντιακά, ενώ στα τρία τελευταία συνήθως μόνο τουρκικά.[1]
Σε κάθε εμφύλιο πόλεμο σκοτώνονται οι πολίτες μεταξύ τους. Το γιατί είναι ένα μεγάλο θέμα. Αν όμως προσέξετε με πόση μανία ορισμένοι άνθρωποι σήμερα, πολιτικοί ή και απλοί χωρικοί, μαλώνουν με τα λόγια, δεν είναι δύσκολο να φανταστείτε τι θα συνέβαινε αν αυτοί ήταν οπλισμένοι. Παρόμοιες διαφωνίες υπήρχαν και τότε και σε πολιτικό και σε προσωπικό επίπεδο (Δορουκίδης 1996:187), αλλά με μια σημαντική διαφορά: αρκετοί κάτοικοι είχαν όπλα, που είχε παρατήσει ο ελληνικός στρατός καθώς υποχωρούσαν από το Μέτωπο της Αλβανίας το 1941. Στα βουνά βγήκαν αντάρτες είτε από ιδεολογία είτε από προσωπικούς λόγους, λιγότεροι κάτω από τη σημαία της αντιβουλγαρικής και αντικομουνιστικής οργάνωσης ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος) που μετά έγινε ΠΑΟ (Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις) (Παπαθανασίου 1997 –Κολιόπουλος 1995:297) και περισσότεροι κάτω από τη σημαία του αριστερού ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), οι οποίοι από την πρώτη στιγμή ήρθαν σε σύγκρουση μεταξύ τους.
Χωρίζουμε τον Εμφύλιο σε δύο περιόδους, στον κατοχικό εμφύλιο (1943 -44) και τον κυρίως εμφύλιο (1946-49). Μεταξύ τους υπάρχουν ομοιότητες αλλά και διαφορές. Μια σημαντική ομοιότητα είναι η βία στις τρεις της μορφές: θεσμοποιημένη, ατομική και τυφλή. Θεσμοποιημένη βία είναι αυτή που χρησιμοποιεί φανερά η επίσημη πολιτική και διοικητική εξουσία, δηλαδή η κυβέρνηση, ο στρατός, η αστυνομία. Ατομική είναι η βία που εξασκεί κάθε πολίτης που κρατά όπλο, ως άτομο ή ως ομάδα. Τυφλή είναι η βία που πλήττει άμαχους, οι νάρκες δηλαδή.
Ορίστε ορισμένα παραδείγματα θεσμοθετημένης βίας: ο 33χρονος Χρήστος Φ. από το Φιλώτα εκτελέστηκε ως κομουνιστής από τους Γερμανούς την άνοιξη του 1943, πιθανόν μετά από απόφαση στρατοδικείου (Κωτσόπουλος χ.χ.:291). Το επόμενο έτος 35 κάτοικοι του Μανιακίου αιχμαλωτίστηκαν μετά από επίθεση των ανταρτών του ΕΛΑΣ κι εκτελέστηκαν ομαδικά στις 25 Μάη στο Βέρμιο (ΔΦ, Ληξ. -Δημ. Μανιακίου. Ηρώο Μανιακίου 2002. Κ.Ι. 2002. Τάκης 1984:123).[2] Πέντε χρόνια αργότερα οι αριστεροί αντάρτες του ΔΣΕ (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας) εκτέλεσαν τον τουρκόφωνο αντάρτη και πρώην Ελασίτη Δημήτριο Μ. από το Αντίγονο με την κατηγορία ότι ήθελε να λιποτακτήσει από τις γραμμές τους (Κ.Α. 2002).
Ο καθένας θα μπορούσε να ζητήσει τους λόγους για τους οποίους αυτοί οι άνθρωποι είχαν εκτελεστεί και οι θύτες δεν θα είχαν κανένα λόγο να τους κρύψουν, γι αυτό η βία αυτή ονομάζεται θεσμοθετημένη. Μερικά τώρα δείγματα ατομικής βίας: τον Απρίλη του 1943 αντάρτες του Εφεδρικού ΕΛΑΣ εφόνευσαν στο Φιλώτα τρεις άνδρες και μία γυναίκα (ΥΠΕΞ Φ.1/1/Γ. ΔΦ, Ληξ.Φιλώτα. Τ.Σ. 2001), θεωρώντας τους ότι ανήκαν μάλλον στην ΥΒΕ. Το Γενάρη του 1944 ένας γερμανοντυμένος οπλίτης από το Φιλώτα μαζί με Πελαργινούς συνέλαβαν 3 κατοίκους του Φιλώτα και δύο ξένους που τυχαία παρευρίσκονταν στο χωριό και βάδισαν όλοι μαζί προς τα δυτικά. Οι απαχθέντες βρέθηκαν την άλλη μέρα νεκροί κοντά στη σημερινή αερογέφυρα και το χέρι του ενός ήταν μάλιστα κομμένο (ΔΦ, Ληξ.Φιλώτα –ΠΚ, 32/8.6.48. Τ.Γ. 2001).
Τέσσερις μέρες αργότερα τουρκόφωνος κάτοικος του Πελαργού εκτέλεσε 4 ποντιόφωνους συγχωριανούς του ως αντίποινα για το φόνο δύο ανιψιών του από τον ΕΛΑΣ (ΔΦ, Ληξ.Πελαργού. Δ.Α. 2002). Στις 13 Οκτώβρη 1948 ένας αξιωματικός του ελληνικού στρατού, κατά μια πληροφορία, κατέβασε αιχμάλωτους αντάρτες του ΔΣΕ από το αυτοκίνητο που τους μετέφερε, τους πυροβόλησε με το πιστόλι και πέταξε τα κορμιά τους στον Αλιάκμονα κοντά στο Βογατσικό της Καστοριάς. Ανάμεσα στους άτυχους αντάρτες ο Αλέξανδρος Α. από το Φιλώτα, πρώην ελασίτης και μάλιστα επιστρατευμένος, όχι εθελοντής αντάρτης (Τ. Σ. 2001 –ΔΦ, Δημ. Φιλώτα).
Το χειρότερο ίσως είδος πολέμου αφού δεν έκανε καμιά διάκριση ανάμεσα σε υποστηρικτές και σε αμέτοχους ήταν οι νάρκες. Οι αντάρτες είχαν βάλει τις πιο πολλές κατά τη διάρκεια του κυρίως εμφυλίου. Οι νάρκες πύκνωσαν από το φθινόπωρο του 1948 και μετά με αποτέλεσμα να χάσουν ανύποπτα τη ζωή τους 14 συνολικά κάτοικοι του σημερινού Δήμου Φιλώτα, γυναίκες, άντρες και παιδιά (ΔΦ, Ληξ.Φιλώτα). Ξεκινά, λοιπόν, η εμφύλια βία από τον Ιούνη του 1943 από το μεγαλύτερο χωριό, το Φιλώτα, ίσως επειδή εκεί πρώτα την εφάρμοσαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ.
Τη σκυτάλη πήραν λίγο αργότερα οι Πουλικοί δείχνοντας περισσή επιθυμία να την παραδώσουν σε όποιον την επιθυμούσε. Η ευκαιρία δόθηκε στις 30 Δεκέμβρη του 1943, όταν οι αντάρτες περικύκλωσαν τον Πελαργό με σκοπό να πάρουν με το ζόρι από τους κατοίκους τα όπλα. Οι Πελαργινοί αντιστάθηκαν, σπίτια κάηκαν, αλλά θα είχαν παραδοθεί, αν δεν έρχονταν να τους βοηθήσουν οι Γερμανοί (Σ. Γ. 1997. CD ΑΕΑ, 5/379. Πετρίδης 1992:72. Μαραντζίδης 2001:181). Η μάχη αυτή τελείωσε με ήττα των ανταρτών και ο Πελαργός έκτοτε μπήκε κάτω από την προστασία των Γερμανών.[3] Οι τουρκόφωνοι οπλίτες ενισχύθηκαν με γερμανικές σφαίρες, αρκετές ώστε να αντιμετωπίσουν με νίκη ακόμα μία επίθεση του ΕΛΑΣ στις 8 Φλεβάρη του 1944, πολύ πιο σκληρή από την πρώτη κατά την οποία διακρίθηκε ο παλιός αντάρτης του Πόντου Χρήστος Δεμουρτζίδης ή Μπαρμπάρ από το χωριό Οτ Καγιά Σου της Πάφρας, κάτοικος Πελαργού. Σκοτώθηκαν τότε δεκάδες αντάρτες (CD ΑΕΑ, 5/381)[4] και ορισμένοι αξιωματικοί, όπως π.χ. ο στρατιωτικός διοικητής του 16ου συντάγματος Βερμίου του ΕΛΑΣ Γεώργιος Οικονομόπουλος ή Μπαρμπαγιώργος από τα Γιαννιτσά (Μητσόπουλος 1987:659 - ΔΒΚ 31.3.46/3).
Μιμούμενα τον Πελαργό εξοπλίστηκαν τα Κομνηνά και το Μανιάκι κι αποτέλεσαν το 5ο ανεξάρτητο τάγμα του Εθνικού Ελληνικού Στρατού, ΕΕΣ (ΓΕΣ 1971:6).[5] Μ΄ αυτό τον τίτλο συμμετείχαν μαζί με τους Γερμανούς σε μια επιχείρηση εναντίον των ανταρτών και των χωριών του Βερμίου τον Απρίλη του 1944 (Μαραντζίδης 2001:150), για την οποία πλήρωσε, όπως είδαμε, πολύ ακριβά το Μανιάκι και επρόκειτο να πληρώσουν και άλλα εξοπλισμένα χωριά. Όταν τον Οκτώβρη του 1944 έφυγαν οι Γερμανοί από την Ελλάδα οι Πελαργινοί κατέφυγαν πρώτα στο Μαυροδένδρι, μετά στην Κοζάνη και τέλος στα Πετρανά και το Βαθύλακκο (Σ.Π. 1997). Όσοι από αυτούς δεν σκοτώθηκαν στις μάχες με τους αντάρτες που έγιναν στα μέρη εκείνα, φυλακίστηκαν από τον ΕΛΑΣ (ΔΦ, Ληξ.Πελαργού. Μαραντζίδης 2001:192. Σ.Π. 1997).[6]
Εκατόν τριάντα οχτώ άνδρες, γυναίκες και παιδιά του σημερινού Δήμου Φιλώτα, έχασαν τη ζωή τους από το 1943 ως το 1944 από τον ΕΛΑΣ, την ΠΑΟ, τους Πουλικούς, τον ΕΕΣ, το Κομιτάτο και από μεμονωμένους πολίτες ή ομάδες.[7] Αν σ΄ αυτό τον αριθμό προστεθούν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ που σκοτώθηκαν στο χώρο αυτό καθώς και μερικά θύματα των Πύργων και του Μεσόβουνου που, σύμφωνα με αδιασταύρωτες μαρτυρίες (Σαμπακίδης 1979:11. Ιωακειμίδης 2000:77), φονεύθηκαν από τους Έλληνες οπλίτες κι όχι από τους Γερμανούς, ο αριθμός των ανθρώπων που έβαψαν με το αίμα τους το έδαφος της μικρής αυτής περιοχής ξεπερνά κατά πολύ τα 32 θύματα του κυρίως Εμφυλίου. Να γιατί ο Εμφύλιος Πόλεμος αρχίζει το 1943 κι όχι το 1946.
Ο ΚΥΡΙΩΣ ΕΜΦΥΛΙΟΣ
Τον Απρίλη του 1945 εγκαταστάθηκε το ελληνικό κράτος στην περιοχή, όμως ούτε η κυβέρνηση ούτε οι αντιπρόσωποί της στα χωριά (πρόεδροι, κοινοτικά συμβούλια) ήταν εκλεγμένοι. Τα Δικαστήρια έπιασαν αμέσως δουλειά εξετάζοντας τη βία της Κατοχής. Έγιναν πολλές μηνύσεις και από τις δύο πλευρές, αλλά από τη δεξιά παράταξη φυλακίστηκαν, για ελάχιστα χρόνια, μόνο δύο άτομα: ένας Πουλικός για 8 φόνους (ΨΝΘ, 4293) κι ένας οπλίτης του ΕΕΣ που είχε βιάσει ένα κοριτσάκι (ΠΚ 124/1945. ΔΒΚ, Νίκη 13.4.46/2).
Η Αριστερά χρεώθηκε όλο το βάρος της βίας, που, αν το κράτος ήταν ισχυρό κι ευνομούμενο, ένα μέρος της θα έπρεπε να καταλογιστεί ευθέως στη Δεξιά. Οι αντικομουνιστές σχημάτισαν οπλισμένες ομάδες (Μαραντζίδης 2001:200) και άρχισαν να πιέζουν, όσους πολίτες θεωρούσαν αντίθετους,[8] χωρίς ο Σταθμός Χωροφυλακής του Φιλώτα να επεμβαίνει στις διενέξεις κρατώντας την απαραίτητη ουδέτερη στάση (ΔΒΚ, Νίκη 26.1.46/3,16.2.46/3). Ένας άνδρας σκότωσε τη γυναίκα του για τα μάτια μιας άλλης και μερικοί επιδόθηκαν στις κλοπές, διαδίδοντας ότι τις πράξεις αυτές τις είχαν διαπράξει οι κομουνιστές (ΔΦ, Ληξ.Πελαργού. Ρίζος 1993:71-5) παραπλανώντας τις ήδη εχθρικές προς την Αριστερά κρατικές αρχές (ΠΒΡ 14.4.46).
Ο Εμφύλιος δεν άργησε να αναζωπυρωθεί και αντάρτες βγήκαν πάλι στο βουνό, όμως ελάχιστοι κάτοικοι του Δήμου Φιλώτα τους ακολούθησαν. Οι περισσότεροι προτίμησαν να πάρουν το 1947, επίσημα πια, όπλα από το κράτος και έμειναν στα χωριά τους αποτελώντας τις Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου, οι γνωστοί ΜΑΥ- (Έτσι 1987:93) και λιγότεροι κατατάχτηκαν στη Χωροφυλακή. Στο μόνιμο στόχαστρο τoυς οι αντάρτες είχαν τη Λακκιά κι όχι όπως παλιά τον Πελαργό, επειδή ήταν χτισμένη σε σημείο που δέσποζε στην περιοχή και βρίσκονταν πάνω στο δρόμο Πτολεμαϊδας –Αμυνταίου, τον οποίο χρησιμοποιούσε πολύ συχνά ο Στρατός. Χτυπώντας όμως το χωριό αυτό οι αντάρτες έπρεπε να απασχολήσουν αναγκαστικά και το Φιλώτα (Δασκαλάκης 1973Β:889).
Την πιο ισχυρή επίθεση δέχτηκε η Λεβαία στις 17 Οχτώβρη του 1948, όταν η 11η μεραρχία των ανταρτών κατέβηκε σε όλη τη λεκάνη της Εορδαίας να απαλλοτριώσει τρόφιμα για το χειμώνα και να επιστρατεύσει νέους και κορίτσια (Κατσής 1994:163). Κάηκαν αρκετά σπίτια και λίγοι υπερασπιστές της σκοτώθηκαν (CD 3/12/1948. ΔΦ, Ληξ.Λεβαίας. Ηρώο Λεβαίας 2002. Μόδης 1950:74. Τολούδης 1965:33-7. Κάτοικοι Λεβαίας 2002). Μετά από αυτά δεκάδες πολίτες, που θεωρήθηκαν αριστεροί, εξορίστηκαν στο νησί Μακρόνησος κι αλλού, ιδίως το καλοκαίρι του 1949 λίγο πριν από το τέλος (Β.Δ. 2002).
Ο Εμφύλιος Πόλεμος τελείωσε το 1949 και σήμερα σταμάτησε να επηρεάζει τους ανθρώπους. Ωστόσο η μελέτη του φαινομένου μπορεί να μας βοηθήσει σε πολλά, ιδίως στο να είμαστε προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουμε στη ζωή μας πράξεις και στάσεις παράλογες (Κολιόπουλος 1998), αφού και ο Εμφύλιος σε καιρό ειρήνης παράλογος θεωρείται.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Οι μόνες εργασίες για τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία των χωριών του Δήμου Φιλώτα είναι μία πρόσφατη ερασιτεχνική προσέγγιση των μαθητών του Γυμνασίου Φιλώτα (Τοπική 2002) και το έργο του Μανάδη (1999) για την εκκλησιαστική μεσοπολεμική ιστορία της περιοχής Πτολεμαϊδας. Στοιχεία για το Αντίγονο δίνει ο Δορουκίδης (1996). Για τον Πελαργό υπάρχουν αδημοσίευτα χειρόγραφα του Τσακίρογλου (ΓΕΣ Φ.909/Δ/7) καθώς και ένα άρθρο του Κυριακίδη (1999). Στο Φιλώτα αναφέρεται το φωτογραφικό ημερολόγιο (2000) του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου. Ελάχιστα για το ίδιο χωριό αναφέρει ο Καλλιανιώτης (2000). Η μόνη ως τώρα επιστημονική προσέγγιση είναι του Μαραντζίδη (2001) που σε πολλές σελίδες του έργου του ασχολείται μόνο με τους τουρκόφωνους του Πελαργού και του Μανιακίου.
[2] Ο Μαραντζίδης (2001:191) θεωρεί 29 ως 32 τους νεκρούς του Μανιακίου. Πιθανώς τον αριθμό 29 τον αντλεί από σχετικό έγγραφο (Κατάστασις 1945) και τον νούμερο 32 από τον Πετρίδη (1992:74). Το Ηρώο πεσόντων του χωριού αναγράφει 37 ονόματα, εκ των οποίων οι 3 κατάγονται από άλλα χωριά, ενώ ο ένας εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Μετά από επισταμένη έρευνα στο ληξιαρχείο και το δημοτολόγιο Μανιακίου, καθώς και με προφορική δουλειά, ο γράφων ανέβασε τον αριθμό των φονευθέντων κατοίκων του Μανιακίου σε 35, προσθέτοντας δύο επιπλέον άτομα που δεν γράφτηκαν στο Ηρώο
[3] Στο ανακοινωθέν του ΕΛΑΣ (Μαραντζίδης 2001:174) αναφέρονται 40 απώλειες Πελαργινών. Στην πραγματικότητα τα θύματα είναι 4. Μία μεσόκοπη γυναίκα που σκοτώθηκε μέσα στο χωριό από αδέσποτη μάλλον. Μετά οι αντάρτες απήγαγαν προς το Βέρμιο μία ηλικιωμένη και τα δύο εγγόνια της τριών και ενός χρονού αντίστοιχα, επειδή πατέρας τους ήταν οπλισμένος, τα οποία παράτησαν μέσα στα κρύα του Βερμίου με αποτέλεσμα να πεθάνουν και οι τρεις. Κανείς στη μάχη δηλαδή (ΔΦ, Ληξ., Δημ.Πελαργού. Δ.Α. 2002). Μία δικαιολογία εξοπλισμού, ήταν σύμφωνα με τους Πελαργινούς η απαίτηση του ΕΑΜ να πάρουν κορίτσια του Πελαργού στο βουνό να πλέκουν κάλτσες κλπ (Μαραντζίδης 2001:140,150), δικαιολογία βέβαια εξωπραγματική.
[4] Ο Πετρίδης (1992:73) γράφει για 70 νεκρούς και τραυματίες αντάρτες, ενώ ο Χρυσοχόου (1949:98) για 43 αντάρτες και 4 κατοίκους –έχει δίκιο για τους 4. Ο Ιωακειμίδης (1999) 35 νεκρούς αντάρτες, ενώ ο Δ.Α. (2002) αναφέρει 12 που ως σήμερα είναι ακόμα θαμμένοι κάτω από την άσφαλτο. Ο Μητσόπουλος (1987:659 κ.ε.) καταγράφει 8 ονόματα ανταρτών και ο Ιορδανίδης έναν. Στο Ληξιαρχείο του Πελαργού βρίσκονται μόνο 7 ονόματα ανταρτών από άλλες περιοχές, οπότε οι ονομαστικά σίγουροι νεκροί αντάρτες αθροίζονται σε 16. Προφανώς θα είναι περισσότεροι, αν υπολογιστούν οι τραυματίες που πιθανώς πέθαναν αργότερα. Οι κάτοικοι του Πελαργού εσφαλμένα θεωρούν ότι τότε σκοτώθηκε εκεί ο αξιωματικός του ΕΛΑΣ Βερμίου Κ. Παγώνας, ίσως γιατί θεωρούν αυτή τη μάχη πολύ σπουδαία. Πάντως αντάρτης του ΕΛΑΣ Βερμίου (Ανώνυμος 1994:69-72) απέφυγε σε χρονικό του να αναφερθεί σε αυτή τη μάχη, θεωρώντας την μάλλον μεγάλη ήττα.
[5] Ο Χονδροματίδης (200:77) ονομάζει τους τουρκόφωνους ενόπλους της περιοχής 5ο Τάγμα Ασφαλείας Πτολεμαϊδας. Ωστόσο ο Μαραντζίδης, όπως και ο γράφων, συνηγορώντας με τον Τσακίρογλου δέχονται ότι ήταν ανεξάρτητο τάγμα κι όχι Τάγμα Ασφάλειας
[6] Λιγότερο από δέκα οικογένειες Πελαργινών πήγαν πιο νωρίς εργάτες στη Γερμανία κι επέστρεψαν το 1945 (Δ.Α. 2002). Αν έμεναν στην Ελλάδα, ίσως μερικοί από αυτούς δεν θα απέφευγαν τα αντίποινα του ΕΛΑΣ.[7] Ο Μαραντζίδης (2001:191-3) αναφέρει 24-40 νεκρούς από τον Πελαργό. Μετά από ποικίλη έρευνα μετρήθηκαν ονομαστικά 38 άτομα, άντρες γυναίκες κα παιδιά.
[8] Χαρακτηριστικό παράδειγμα της στρεβλής εποχής είναι η υπόθεση του Ιωάννη Σ. από τα Κομνηνά, που είχε φυλακιστεί ως συνεργάτης των Γερμανών, μετά από αγωγή που είχε ασκήσει εναντίον του ο κοινοτάρχης του ιδίου χωριού. Ο δικαστής τον αποφυλάκισε με βούλευμα (ΠΚ, 273/1.12.45) θεωρώντας απίθανο να ήταν ο Ιωάννης Σ. συνεργάτης των Γερμανών, όταν οι Γερμανοί [στην πραγματικότητα οι οπλίτες του ΕΕΣ] είχαν σκοτώσει
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ
ΓΕΣ/ΔΙΣ (Γενικό Επιτελείο Στρατού/ Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), Φ.909/Δ/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, Τσακίρογλου Αλέξανδρος, 5ο ανεξάρτητο τάγμα Πελαργού Εορδαίας, 1971, (χειρόγραφες σημειώσεις)
CD ROM, (2000) ΑΕΑ/ΑΕΠ (Αρχεία Εθνική Αντίστασης/ Αρχεία Εμφυλίου Πολέμου), ΑΕΑ 5/362-92, Ιορδανίδης Κυριάκος, Η Εθνική αντίσταση Δυτικής Μακεδονίας στην περίοδο της κατοχής, Αθήνα: Γενικό Επιτελείο Στρατού
CD ROM, (2000) ΑΕΑ/ΑΕΠ, ΑΕΠ 5/36, Έκθεση επιχειρήσεων Βιτσίου από 23/8 - 3/12/1948, ΓΕΣ/Α1 προς Διοικητές Α΄ και Β΄ Σ.Σ., Αθήνα, 3/12/1948
ΔΒΚ (Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης), «Ημερολόγιον των πρωτοπόρων του Εθνικού Αγώνος Πελαργού», Εθνικός Αγών (31.3.46) 3, Κοζάνη
ΔΒΚ, Νίκη (1945 -6), όργανο το συνασπισμού κομμάτων του ΕΑΜ νομού Κοζάνης, διευθ: Κ. Γάρος, Κοζάνη
ΔΒΚ, Φ.22/Α/4/9, Κατάστασις εμφαίνουσα πυρποληθέντας … (αταξινόμητος, αχρονολόγητος φάκελος)
ΔΦ (Δήμος Φιλώτα) Δημοτολόγια κοινοτήτων 1955 -2002: Αντίγονο -Βεγόρα –Λεβαία -Μανιάκι –Πελαργός –Φαράγγι –Φιλώτας
ΔΦ, Ληξιαρχεία Δήμου Φιλώτα 1940 -2002: Αντίγονο -Βεγόρα –Λεβαία -Μανιάκι –Πελαργός –Φαράγγι –Φιλώτας
ΕΤΣΙ ΑΡΧΙΣΕ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: Η τρομοκρατία μετά τη Βάρκιζα 1945 –1947, το υπόμνημα του ΔΕΣ στον ΟΗΕ τον Μάρτιο του 1947 (1987), Αθήνα: Γλάρος
ΙΑΜ (Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας), ΓΔΔΜ (Γενική Διοίκησις Δυτικής Μακεδονίας), Φ.1/4, Δήλωσις ζημιών εκ του πολέμου, Σαββίδης Γεώργιος, Απρίλιος 1945, Κοζάνη
ΠΒΡ (Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου), Υ. Χ. Εορδαίας προς ΓΔΔΜ, Κοζάνη 14.4.46 (αταξινόμητο αρχείο)
ΠΚ (Πρωτοδικείο Κοζάνης) Πρακτικά και αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Δοσιλόγων Κοζάνης, 1947 -1953, Απόφαση 32/8.6.48, τ. Β΄
ΠΚ, Βουλεύματα Συμβουλίου Πλημμελειοδικών, αρ. 273/1.12.45
ΣΥΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΙΣ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ: ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ (1961), Αθήναι: ΚΕΔΚΕ, τ.46
ΥΠΕΞ (Υπουργείο των Εξωτερικών) Φ.1/1/Γ, Κατοχική κυβέρνηση 1943, Δελτία συμβάντων (αρ.122) 1.5.43
ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ (1949), Η κατοχή εν Μακεδονία, η δράσις του ΚΚΕ, βιβλίον Α΄, Θεσσαλονίκη: Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών
ΨΝΘ (Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης), ατομικός φάκελος ασθενή Κ.Α., α.μ. 4293
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
ΑΝΩΝΥΜΟΣ (1994), «Από τη δράση του 2/16 τάγματος του ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 82/ 69-72
ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ (1973), Ιστορία της Ελληνικής χωροφυλακής χρονικής περιόδου 1936 –1950, Αθήναι: Αρχηγείον Χωροφυλακής, τ. Α΄, Β΄
ΔΟΡΔΑΝΑΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΣ (2002), Αντίποινα των γερμανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο τμήμα Ιστορίας –ηλεκτρονικό αντίγραφο)
ΔΟΡΟΥΚΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (1996), Γάγγρα, η χαμένη πατρίδα, Θεσσαλονίκη [ευγενική προσφορά του Νίκου Ασμανίδη από το Αντίγονο]
ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ (1991), Ιστορία, Αθήνα: Κάκτος, τ. Α΄
ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗ, Γ’ Λυκείου (1996), Αθήνα: ΥΠΕΠΘ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, Γ΄ Ενιαίου Λυκείου Γενικής παιδείας (2002), Αθήνα: ΥΠΕΠΘ (αποσυρμένο)
ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (2000), «Η μάχη του Κάτω Γραμματικού», Εθνική Αντίσταση, 107/77
ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (2000), «Το ιστορικό ημερολόγιο του Φιλώτα Φλωρίνης», Γραμμή (24.2.00) 6, Κοζάνη
ΚΑΤΣΗΣ ΜΗΤΣΟΣ (1994), Το ημερολόγιο ενός αντάρτη του ΔΣΕ 1946 -1949, Αθήνα, τ.3
ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (1995), Λεηλασία φρονημάτων: το μακεδονικό ζήτημα στην κατεχόμενη Δυτική Μακεδονία 1941 –1944, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, τ. Α΄, έκδ. β΄
ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ (1998), Η χρησιμότητα της Ιστορίας, Θεσσαλονίκη (φωτοτυπημένες οδηγίες στους φοιτητές)
ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ (1999), «Ιερεύς Θεόδωρος Κυριακίδης», στο Μανάδης Νικηφόρος, Ιερά Μητρόπολις Νέας Πελαγονίας 1924 –1930 ή Πτολεμαϊδος Εορδαίας 1930 –1935, Πτολεμαϊδα: Εύξεινος Λέσχη
ΚΩΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ (χ.χ.), Η Εθνική Αντίσταση στη Δυτική Μακεδονία, Σόφια, (αδημοσίευτο - ευγενική προσφορά του Παύλου Κούφη από τα Άλωνα)
ΜΑΝΑΔΗΣ ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ (1999), Ιερά Μητρόπολις Νέας Πελαγονίας 1924 –1930 ή Πτολεμαϊδος Εορδαίας 1930 –1935, Πτολεμαϊδα: Εύξεινος Λέσχη
ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ ΝΙΚΟΣ (2001), Γιασασίν Μιλλέτ, Ζήτω το Έθνος, Προσφυγιά, Κατοχή και Εμφύλιος: εθνοτική ταυτότητα και πολιτική συμπεριφορά στους Τουρκόφωνους ελληνορθόδοξους του Δυτικού Πόντου, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
ΜΗΤΣΟΠΟΥΛΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ (1987), Το 30ό σύνταγμα του ΕΛΑΣ, Αθήνα: Οδυσσέας
ΜΟΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1950), Χωριά –φρούρια της Μακεδονίας, Αθήναι: Περγάμαλης
ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΠΑΡΜΕΝΙΩΝ (1997), Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –44, Εθνική Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ημερολόγιο του ταγματάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, ιδρυτικού μέλους της ΥΒΕ/ΠΑΟ, Αθήνα: Παπαζήσης
ΠΕΤΡΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1992), «Στοιχεία από το κίνημα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεμαϊδας», Εθνική Αντίσταση, 75/ 70 -5
ΠΟΛΥΒΙΟΣ (1955), Ιστορίαι, Αθήναι: Ζαχαρόπουλος
ΡΙΖΟΣ Δ. και ΗΛΙΑΔΟΥ –ΤΑΧΟΥ Σ. (1993), «Ανέκδοτες επιστολές του Γερμανού Χρηστίδη προς το Μητροπολίτη Βασίλειο των ετών 1945-49», Αριστοτέλης 219/ 71-5
ΣΑΜΠΑΚΙΔΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ (1979), «Πύργοι Εορδαίας: η ταυτότητά τους», Το Φανάρι 3/ 11, (Αρχείο Πολιτιστικού Συλλόγου Ανατολικού)
ΤΑΚΗΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ (1984), «40 χρόνια από το ολοκαύτωμα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση, 42/ 122 -7
ΤΟΛΟΥΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1965), «Μέσα στις φλόγες», Αριστοτέλης 51-52/ 33-7
ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (2002), Φιλώτας: Γυμνάσιο Φιλώτα (εργασία μαθητών της Γ΄ τάξης, υπεύθ: Ε. Θεοδωροπούλου, Αρχείο Βιβλιοθήκης Γυμνασίου Φιλώτα)
ΤΣΟΚΤΟΥΡΙΔΟΥ ΠΑΡΘΕΝΑ (2002), Η προγονική ιστορία του δήμου Βερμίου, Κοζάνη: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση
ΤΡΥΦΩΝ ΣΤΕΦΑΝΟΣ (1999), Ιστορικά στοιχεία και διηγήματα για τον Κόμανο Εορδαίας, Έδεσσα: Ταρπάνης
ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ ΙΑΚΩΒΟΣ (2001), Η μαύρη σκιά στην Ελλάδα: εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και της γερμανικής κατοχής (1941 -1944), Αθήνα: Στρατιωτική Ιστορία
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
Β. Δ. (2002) λιγνιτωρύχος από Βεγόρα, (γεν. Σμύρνη 1902)
Δ. Α (2002), αγρότης από Πελαργό, εθελοντής αντάρτης ΕΛΑΣ Πιερίων (γεν. 1925)
ΙΩΑΚΕΙΜΙΔΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ (1998), απολυμένος δάσκαλος από Πτολεμαϊδα, διοικητής τάγματος ταγματάρχης Εφεδρικού ΕΛΑΣ Εορδαίας (γεν. Καύκασος 1914)
Κ. Α (2002), αγρότης από Αντίγονο (γεν. 1935)
Κ. Ι. (2002), αγρότης, από Μανιάκι (γεν. Τοκάτ Σεβάστειας 1924)
ΚΑΤΟΙΚΟΙ ΛΕΒΑΙΑΣ (2002)
Σ. Γ. (1997), αγρότης από Πελαργό, διοικητής λόχου ΕΕΣ (γεν. Κάβζα 1912)
Σ. Π. (1997), αγρότισσα από Πελαργό (γεν. 1928)
Τ. Γ.(2001), αγρότης, εαμίτης (γεν. Μπογάζ Κιοϊ)
Τ. Σ. (2001), αγρότης, εαμίτης (γεν. Φιλώτας 1925)
ΔΙΑΦΟΡΑ
ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ (2000), Κοζάνη: Πολιτιστικός Σύλλογος Φιλώτα
ΗΡΩΑ ΠΕΣΟΝΤΩΝ (2002): Αντίγονο –Μανιάκι –Λεβαία -Φαράγγι)
ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (χ.χ.), Αθήνα: Λουκόπουλος
Αγρότες του Φιλώτα στο Μεσοπόλεμο (Ημερολόγιο Φιλώτα 2000)
Ο Ελευθέριος Ιακωβίδης από το Μανιάκι (γεν. Αμάσεια 1910) στρατιώτης στη δεκαετία του ΄30. Εκτελέστηκε από τους Γερμανούς τον Ιούνη του 1943 ως κάτοχος υλικού του γερμανικού στρατού. (ιδιωτική συλλογή των συγγενών του στο Μανιάκι)
Κυρμανίδης Ιωάννης και Θανάσης Καλλιανιώτης στο Ηρώο πεσόντων, Μανιάκι 16 Φλεβάρη 2002
Λεπτομέρεια χάρτη ΒΑ Εορδαίας (Μορφολογικός χ.χ.)
